Đây không chỉ là một câu hát trong bài hát mà nó còn là câu hỏi mà không phải ai trong số chúng ta cũng biết lời giải. Vậy tên “Hà Nội” chính thức có từ khi nào và ai là người đã đặt tên cho mảnh đất “địa linh nhân kiệt” này.

Theo nhiều học giả, 2 chữ Hà Nội được tìm thấy trong Thiên lương huệ vương của Mạnh Tử, nguyên văn: "Hà Đông hung di kỳ dân ư Hà Nội". Đây là người Trung Hoa thời cổ đại nói về hai miền đất của họ ở trên lưu vực sông Hoàng Hà, nói về mối quan hệ giữa một miền gọi là gọi là Hà Đông và một miền gọi là Hà Nội, với nghĩa nếu đất Hà Đông mà đói thì rời dân ra Hà Nội.

Theo Nhà sử học Lê Văn Lan thì về chữ nghĩa, hai chữ Hà Nội là có thật, nhưng về mặt thực tế lịch sử không có liên quan đến tên Hà Nội của chúng ta ngày nay. Vì mặc dù nằm cạnh Hà Nội nhưng tỉnh Hà Đông tới năm 1904 mới được thành lập trên cơ sở tỉnh Cầu Đơ. Do đó không có cơ sở để giải thích tên của Hà Nội theo cái câu trong cổ thư Trung Hoa.

Thực ra, nghĩa của từ Hà Nội rất dễ hiểu nếu chúng ta đặt nó vào hoàn cảnh ra đời. Năm thứ 12 niên hiệu Minh Mạng đời nhà Nguyễn, chuyển sang năm dương lịch là năm 1831 - nhà vua của triều Nguyễn thay đổi toàn bộ cấp hành chính của cả nước, lần đầu tiên đặt ra cấp hành chính tỉnh (trước đó chỉ có trấn, lộ, đạo), và cả nước có 31 tỉnh, trong số đó có tỉnh Hà Nội. Như vậy địa danh Hà Nội xuất hiện năm 1831.

Với khung thời gian và không gian ấy, nghĩa của chữ Hà Nội rất dễ nhận dạng: Hà là sông, Nội là ở trong. Đây là tỉnh ở trong sông. Ở đây lại phải giải thích thêm Hà Nội nằm trong sông nào? Thực tế là Minh Mạng thành lập Hà Nội gồm 4 Phủ, là Phủ Hoài Đức (khu trung tâm hiện nay), Phủ Ứng Hòa (miền tây trung tâm), Phủ Thường Tín (ở miền nam trung tâm) và Phủ Lý Nhân (thủ phủ của tỉnh Hà Nam ngày nay). Như vậy tỉnh Hà Nội mà Minh Mạng đặt ra với nghĩa ở trong sông nhưng là ở trong 2 dòng sông, một bên là sông Hồng, một bên là sông Đáy ôm được 4 phủ vào trong đơn vị hành chính là tỉnh Hà Nội.

Nhưng có lẽ điều mà nhiều người quan tâm là tên của Hà Nội hiện nay, là đô thị Hà Nội, thành phố Hà Nội chính thức có từ năm nào. Theo tài liệu lịch sử, năm 1858, (lúc này đất nước ta rơi vào tay thực dân Pháp) Tổng thống nước Pháp ra quyết định thành lập Thành phố Hà Nội và xếp hạng là đô thị loại I. Đây chính là sự kiện đánh dấu việc ra đời chính thức của Thành phố Hà Nội, và nó hoàn toàn khác với tỉnh Hà Nội thời Minh Mạng.

Như vậy, thành phố Hà Nội thành lập năm 1858 vẫn có nghĩa là thành phố ở trong sông, nhưng mà ở trong 3 dòng sông, được đúc kết vào một câu ca dao rất hay: “Nhĩ hà quanh bắc sang đông; Kim Ngưu, Tô Lịch là sông bên này”. Đó chính là ý nghĩa tên của Hà Nội: Đô thị ở trong sông, Nhà sử học Lê Văn Lan cho biết thêm.